درس ششم : ضمیر
ضمائر انواع مختلفـﯽ دارند . ما در اینجا این چند نوع را به چند صورت بیان مـﯽ کنیم :
فـقـط مخصوص
مضارع و امر
مشترک در فقط مخصوص
ماضـﯽ و مضارع و امر ماضـﯽ
1 . مرفوع ( فاعلـﯽ ) : ا – و – نَ / تَ – تما – تم – تِ – تما – تـُنَّ – تُ – نا / یــ
1 . متصل
2 . منصوب و مجرور ( مفعولـﯽ و اضافـﯽ ) :
غائب : هُ – هما - هُم – ها – هما – هُنَّ /
مخاطب : کَ – کما – کُم – کِ – کما – کُنَّ /
متکلم : ی - نا
ضمائر
1 . مرفوع : غائب : هُوَ – هُما – هُم – هی – هُما – هُنَّ /
مخاطب : أنتَ – أنتما – أنتم – أنتِ – أنتما – أنتنَّ /
متکلم : أنا - نحن
2 . منفصل
2 . منصوب : غائب : إیّـا هُ – إیـّا هما – إیـّا هم – إیـّا ها – إیـّا هما – إیـّا هُنَّ /
مخاطب : إیـّا کَ – إیـّا کُما – إیـّا کُم – إیـّا کِ – إیـّا کُما – إیـّا کُنَّ /
متکلم : إیـّایَ – إیـّا نا
توجه :
1 . دلیل نام گذارﻯ این ضمائر به عنوان مرفوع یا منصوب و یا مجرور ، حرکتشان نیست ؛ بلکه حالت اعرابـﯽ
آنها ست . به عبارتـﯽ دیگر نقش آنها ، که مثلاً مبتدا واقع مـﯽ شود یا مفعول و ....
همیشه 2 . نقش ضمائر ( ترکیب ) :
الف ) ضمائر متصل مرفوع متصل به فعل هستند و فاعل ( و یا نائب فاعل [ مربوط به سال دوم ] )
* متصل به فعل شوند :
اسمشان : ضمیر متصل منصوب
نقششان : مفعول ( ومحلاً منصوب )
اگـر * متصل به اسم شوند :
ب ) ضمائر متصل منصوب و مجرور اسمشان : ضمیر متصل مجرور
نقششان : مضاف إلیه ( و محلاً مجرور )
* متصل به حرف جر شوند :
اسمشان : ضمیر متصل مجرور
نقششان : محلاً مجرور به حرف جر
مثال : کـَـتـَبـا که « الف » آن ، فاعل است . ( آن دو مرد نوشتند . )
کـَتـَبـَهُ که ضمیر« هُ » در آن ، مفعول است . ( آن را نوشت . )
کِـتا بـُهُ که ضمیر « هُ » در آن مضاف إلیه است . ( کتاب او )
همیشه مـِـنـْهُ که ضمیر « هُ » در آن ( محلاً ) مجرور به حرف جر است . ( از او )
ج ) ضمائر منفصل مرفوع مبتدا هستند و در این صورت اول جمله مـﯽ آیند .
گاهـﯽ هم براﻯ تأکید از آنها استفاده مـﯽ شود ، که در این صورت بسته به
همیشه نوع تأ کید در قسمتهاﻯ مختلف جمله از آنها استفاده مـﯽ شود .
د ) ضمائر منفصل منصوب م مفعول هستند و معمولاً بعد از فعل مـﯽ آیند . زمانـﯽ از این مفعول استفاده
مـﯽ کنیم که بخواهیم تأکید کنیم .
در مواقعـﯽ اندک و براﻯ تأکید بیشتر ، از این گونه ضمائر در اول جمله
و قبل از فعل استفاده مـﯽ شود .
مثال : هُوَ ذَهَبَ . که « هُوَ » در این جمله ، مبتدا است . ( او رفت . )
کـَـتـَبـْتـُهُ أنا . که « أنا » در این جمله تأکیدﻯ براﻯ فاعل (یعنـﯽ ضمیر تُ) است.(خودم (یا : من ) آن را نوشتم.)
نـَعْـبُـدُ إیـّاکَ . که « إیاک » در اینجا مفعول است و بر آن تأکیدﻯ شده است . ( تو را مـﯽ پرستیم . )
إیـّاکَ نـَعْـبُـدُ . که « إیاک » در اینجا باز هم مفعول بوده و مقدم شدن آن بر فعل به دلیل تأکید بیشتربر آن است .
( تنها تو را مـﯽ پرستیم . )
3 . ضمائر منفصل منصوب ، هر کدام یک کلمه هستند . مثلاً « إیـّا ه ُ » ( به معنـﯽ او را ) یا « إیـّا ی » ( به معنـﯽ
مرا ) .
1. ضمائر متصل مرفوع
4 . از بین ضمائرمذکور ، 3 ضمیر مشترک وجود دارد : الف ) نا : مشترک در 2 . ضمائر متصل منصوب
3 . ضمائر متصل مجرور
ب) هُـما 1 . ضمائر متصل منصوب
ج ) هُـم مشترک در 2 . ضمائر متصل مجرور
د ) هُـنَّ 3 . ضمائر منفصل مرفوع
طرز تشخیص : مفهوم جمله و نقش این گونه ضمائر مـﯽ باشد .
5 . معانـﯽ تمام ضمائر در جداول مخصوص به خود ، خواهد آمد .
صیغه | متصل مرفوع | متصل منصوب ومجرور | منفصل مرفوع | منفصل منصوب |
للغائـب | ذهـَبَ ، یَـذهَـبُ (فاعلشان ضمیرنیست) | هُ | هُـوَ | إیـّا هُ |
للغائـبَـیْنِ | ذهَـبا ، یذهبانِ | هُـما | هُـما | إیـّا هُـما |
للغائـبـیـنَ | ذهَـبوا ، یذهبونَ | هُـم | هُـم | إیـّا هُـم |
للغائـبـة | ذهَـبَـتْ ، تذهَبُ (فاعلشان ضمیرنیست) | ها | هی | إیـّا ها |
للغائـبـتـیـْنِ | ذهَـبَـتا ، تذهبانِ | هُـما | هُـما | إیـّا هُـما |
للغائـبات | ذهَـبْـنَ ، یذهَبـْنَ | هُـنَّ | هُـنَّ | إیـّا هُـنَّ |
للمخاطب | ذهَـبْـتَ ، تذهبُ (فاعلش ضمیر نیست ) | کَ | أنتَ | إیـّا کَ |
للمخاطبَـیْـنِ | ذهَـبـْتما ، تذهبانِ | کُـما | أنتما | إیـّا کُـما |
للمخاطبـیـنَ | ذهَـبْـتم ، تذهبونَ | کُـم | أنتم | إیـّا کُـم |
للمخاطبـة | ذهَـبـْتِ ، تذهبـیـنَ | کِ | أنتِ | إیـّا کِ |
للمخاطبـتـَیـْنِ | ذهَـبـْتما ، تذهبانِ | کُـما | أنتما | إیـّا کُـما |
للمخاطبـات | ذهَـبـْتـُنَّ ، تذهَـبـْنَ | کُـنَّ | أنتـُنَّ | إیـّا کُـنَّ |
للمتکلم وحده | ذهَـبْـتُ ، أذهبُ (فاعلش ضمیر نیست.) | ی | أنا | إیـّا یَ |
للمتکلم مع الغیـر | ذهَـبْـنا ، نذهبُ (فاعلش ضمیر نیست.) | نا | نحنُ | إیـّا نا |
ضمائر متصل مرفوع | |||
زمان صیغه | ماضـﯽ | مضارع | امر |
للغائب | ذهب | یذهَـبُ | ـــــــــــــــــــــــــ |
للغائبَـیْنِ | ذهبا | یذهـبانِ | ـــــــــــــــــــــــ |
للغائبینَ | ذهبوا | یذهـبونَ | ــــــــــــــــــــــــ |
للغائبة | ذهبَـتْ | تـذْهَـبُ | ــــــــــــــــــــــــ |
للغائبتـَیْنِ | ذهَـبَـتا | تذهـبانِ | ــــــــــــــــــــــــ |
للغائبات | ذَهَـبْـنَ | یذهَـبْـنَ | ـــــــــــــــــــــــ |
للمخاطب | ذهبْـتَ | تذهـبُ | ِاذهَـبْ |
للمخاطبَـیْنِ | ذهـبْـتما | تذهَـبانِ | اِذهَـبا |
للمخاطبینَ | ذهبْـتم | تذهـبـونَ | اِذهَـبـوا |
للمخاطبة | ذهـبْـتِ | تذهَـبـیـنَ | اِذهَـبی |
للمخاطبتـَیـْنِ | ذهـبْـتما | تذهَـبانِ | اِذهَـبا |
للمخاطبات | ذهَـبْـتـُنَّ | تذهَـبـْنَ | اِذهَـبْـنَ |
للمتکلم وحده | ذهـبْـتُ | أذهـبُ | ــــــــــــــــــــــــ |
للمتکلم مع الغیر | ذهـبْـنا | نذهـبُ | ـــــــــــــــــــــــ |
| ضمائر متصل منصوب و مجرور |
| |||||||
| صیغه | ضمیر | معنی |
| |||||
| للغائب | هُ | او یک مرد |
| |||||
| للغائبَـیْنِ | هُما | آن دو مرد |
| |||||
| للغائبـیـنَ | هُـم | آن مردان |
| |||||
| للغائبة | ها | او یک زن |
| |||||
| للغائبتـَیـْنِ | هُما | آن دو زن |
| |||||
| للغائبات | هُنَّ | آن زنان |
| |||||
| للمخاطب | کَ | تو یک مرد |
| |||||
| للمخاطبَـیْـنِ | کُما | شما دو مرد |
| |||||
| للمخاطبـیـنَ | کُـم | شما مردان |
| |||||
| للمخاطبة | کِ | تو یک زن |
| |||||
| للمخاطبَـتـَیْـنِ | کُما | شما دو زن |
| |||||
| للمخاطبات | کُنَّ | شما زنان |
| |||||
| للمتکلم وحده | ی | من |
| |||||
| للمتکلم مع الغیر | نا | ما |
| |||||
| ضمائر منفصل مرفوع | ||||||||
| صیغه | ضمیر | معنـﯽ | ||||||
| للغائب | هُـوَ | او یک مرد | ||||||
| للغائبـَیـْنِ | هُـما | آن دو مرد | ||||||
| للغائبـیـنَ | هُـم | آن مردان | ||||||
| للغائبة | هی | او یک زن | ||||||
| للغائبتـَیـْنِ | هُـما | آن دو زن | ||||||
| للغائبات | هُـنَّ | آن زنان | ||||||
| للمخاطب | أنتَ | تو یک مرد | ||||||
| للمخاطبَـیـْنِ | أنتـُما | شما دو مرد | ||||||
| للمخاطبـیـنَ | أنتـم | شما مردان | ||||||
| للمخاطبة | أنتِ | تو یک زن | ||||||
| للمخاطبتـَیـْنِ | أنتما | شما دو زن | ||||||
| للمخاطبات | أنتـُنَّ | شما زنان | ||||||
| للمتکلم وحده | أنا | من | ||||||
| للمتکلم مع الغیر | نحن | ما | ||||||
ضمائر منفصل منصوب |
| ||||||||
صیغه | ضمیر | معنـﯽ |
| ||||||
للغائب | إیّـا هُ | او یک مرد را |
| ||||||
للغائبـَیـْنِ | إیّاهُـما | آن دو مرد را |
| ||||||
للغائـبـینَ | إیّاهُـم | آن مردان را |
| ||||||
للغائبة | إیّا ها | او یک زن را |
| ||||||
للغائبـتـَیـْنِ | إیّاهـُما | آن دو زن را |
| ||||||
للغائبات | إیّاهُـنَّ | آن زنان را |
| ||||||
للمخاطب | إیّاکَ | تو یک مرد را |
| ||||||
للمخاطبـَیـْنِ | إیّاکُما | شما دو مرد را |
| ||||||
للمخاطبینَ | إیّاکُم | شما مردان را |
| ||||||
للمخاطبة | إیّاکِ | تو یک زن را |
| ||||||
للمخاطبتـَیـْنِ | إیّاکُما | شما دو زن را |
| ||||||
للمخاطبات | إیّاکُنَّ | شما زنان را |
| ||||||
للمتکلم وحده | إیّایَ | مرا |
| ||||||
للمتکلم مع الغیر | إیّا نا | ما را |
| ||||||
تمرین ضمیر:
عین الضمائر و أنواعها :
الف) أنتنّ تـُرَ بّـینَ أوْلادَکُنَّ علـﯽ الخَیرِ .
ب) أنتما تلمیذتانِ تـَجْـتهدانِ فی دُروسِکما .
ج) نحنُ نـُحاولُ أنْ نـَعْمَلَ وَ مِـنَ اللهِ التوفیقُ .
د) قال الإمامُ الصادقُ (ع) : لا تـَصْحَبوا أهلَ البـِدَع ِ وَ لا تـُجالـِسوهُم فتـَصیـروا عِـند الله کَواحِـدٍ مِـنهُـم .
هـ) « إنا أنزلناهُ فی لیلةِ القدرِ . »
و) « إنَّ شانِـئـَکَ هُوَ الأبْـتـَر . »
ز) « فـَسَبـِّـحْ بـِحَمْدِ رَبِّـک وَ اسْتغْـفـِرْهُ ، إنهُ کانَ توّابا ً. »
ح) « هُوَ الـّذی خَلـَقَ لکُمْ ما فی الأرضِ جَمیعاً ثــُمَّ اسْـتوَﻯ إلـﯽ السَّماءِ فسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ . »