انواع جمع

جمعُ التَّکسیر ( جمع مکسّر )

دانستید که در جمع مکسر ، شکلِ مفردِ کلمه دچار تغییر می شود .

جمعِ مکسّر را به دو نوع تقسیم کرده اند : « جمع قِـلّـة » و « جمع کَثرة »

جمع قلّت بینِ سه تا ده است و شاملِ این چند وزن است : « أفـعُل ، أفـعال ، أفْـعِلَـة و فِـعْـلة » .

مثال برای جمعِ قلّت :

أفْـعُل ï أنجُم / أنهُر / أذرُع ( بازوها ) / أیمُن ( دستانِ راست )

أفْـعال ï أثْواب / أبواب / أوصاف / أوقات / أجداد / أعمام / أکباد / أقفال

أفْـعِـلة ïأطْـعِـمَـة/ أرغِـفة ( قرصهای نان ) / أعْـمِـدة ( ستونها ) / أزِمّـة ( زمامها )/ آنیة [1]( ظرفها )

فِـعْـلة ï فِتْـیة ( جوانان ) / ثیرة ( جمعِ ثَور : گاوِ نر ) صِبْـیة ، غِزْلة ، غِلـمة

بقیه وزنها مربوط به جمع کثرت است . ( جُز جمعهای منتهی الجُموع [2]زیرا از یازده شروع می شوند . ) مثال :

أسمَر : سُمْـر / أسوَد : سود / أبیَض : بیض / صَبور : صُبُر / غَفور : غُفُر / غَیور : غُیُر / سَریر : سُرُر / عِماد : عُمُد / زِمام : أزِمّة / هِلال : أهِلَّة / کِتاب : کُتُب و گاهی کُتْـب / رَسول : رُسُل و گاهی رُسْل / غُرفة : غُرَف / حُجَّة : حُجَج / عُلبة : عُلَب / کُبرَی : کُبَر / صُغْرَی : صُغَر / جُمُعة : جُمَـع / بِدْعَـة : بِدَع / حِلْـیة : حُلَـی / لِـحْـیة : لُـحَـی / رامی ( رامٍ ) رُماة / قاضی ( قاضٍ ) : قُضاة / داعی ( داعٍ ) : دُعاة / کاتِب : کَتَبَـة و کُتّاب / ساحِر : سَحَرَة / بارّ ( نیکوکار ) : بَرَرَة / قَتیل : قَتْـلَـی / أسیر : أسْـری / جَریح : جَرحَـی / هالِک : هَلکَـی / مَیِّت : مَوْتَـی / أحمَق : حَمْـقَـی / سَکْران : سَکْرَی / قِرْد : قِرَدَة / نائم : نُـوَّم و نُوّام و نائمونَ / صائم : صـوَّم یا صُـوّام و صائمونَ/ قارئ : قُرّاء / صَعْب : صِعاب / جَنّـة : جِنان / کَعب : کِعاب / جَمَل : جِمال / جَبَل : جِبال / ثَمَرة : ثِمار / رَقَبة : رِقاب / کَریم : کِرام / عَطْشان : عِطاش / نَمِر : نُمور / رَأس : رُؤوس / عَین : عُیون / قَلْب : قُلوب / عِلم : عُلوم / جُنْـد : جُنود / أسَد : اُسْـد و اُسُـود / ذَکَر : ذُکور / جُرَذ : جِرذان / عُـود : عیدان / حوت ( نهنگ ) : حیتان / جار ( همسایه ) : جیران / نار( آتش ) : نیران / خَروف ( گوسفند ) : خِرفان ) / حائط ( در گویشِ عراق به معنی دیوار ) : حیطان ) / أخ : إخْـوان و إخْـوة / بَطْن : بُطون / قَضیب ( شاخه ) : قُضبان / وَزیر : وُزَراء / شَهید : شُهَداء / عاقِل : عُقلاء / شاعِر : شُعَراء / شَدید : أشِدّاء / حَبیب : أحِـبّاء / دَلیل ( راهنمای سفر ) : أدِلّـاء / دلیل ( علّت ) : دَلائل / صَدیق ( دوست ) : أصْـدِقاء / عزیز : أعِزّاء / قَـوِیّ : أقْـویاء و ...

اسمُ الجمع

جمعی است که در ظاهر مفرد می نماید و مفردی از جنسِ خودش ندارد . مانندِ :

جَیش : ارتش ( واحدِ آن « جُندیّ » است . ) / شَعْـب : ملّت ؛ قبیلة ؛ قَوم ؛ مَعشَر ( واحدِ آنها رَجُل و اِمرأة است . ) / نِساء ( واحدش « اِمرأة » است . ) / خَیْـل : اسب ( واحدِ آن « فَرَس » است . ) / إبِـل : شتر ( واحدِ آن « جَمَل » و « ناقة » است . ) / غَنَم : گوسفند ( واحدِ آن « شاة » یا خَروف است . )

با این کلمات به دو صورت مفرد و جمع می توان برخورد کرد . القومُ ساروا . یا القومُ سارَ .

از آنجا که ظاهرِ این کلمات مفرد است ؛ آنها را مثنّی و جمع نیز می کنند . مانند : قَومانِ ، أقوام / شَعبانِ ، شُعوب

اسمُ الجِنسِ الجَمعیّ

کلماتی مانند : « تُفّاح : سیب » / « رُمّـان : انار » / زیتون / بُرتُقال /« نَجم : ستاره » / « ورق : برگ » اسمِ جنس نام دارند و حرف « ة » در آنها « تاء وحدة » است . مثلاً « تُفّـاحة » یعنی « یک سیب » . پس « تُـفّـاح » را می شود به هر دو صورتِ مفرد یا جمع دانست .

جمعُ الجمع

برخی کلمات دو بار جمع بسته شده اند . در اصطلاح به این کلمات جمعُ الجمع می گویند . مثال :

بُیوتات (بیت ïبُیوت ïبُیوتات ) / نُذورات ( نَذْر ï نُذور ï نُذورات ) /

أکالِب : سگها ( کَلْب ï أکْـلُب ïأکالیب ) / أظافیر : ناخنها (ظُفْر ï أظفار ïأظافیر )


الجمعُ علی غیر مفردِهِ

برخی از جمعها با مفردشان هماهنگ نیستند . مانند :

« حَدیث ï أحادیث » ؛ « حُسن ï مَحاسِن » ؛ « باطِل ï أباطیل »

چنانچه بخواهیسم برابرِ قاعده بگوییم . مفرد أحادیث ، اُحدوثة ؛ مفرد مَحاسِن محسن و مفرد أباطیل اُبطولة است .

المفرد و المثنّی و الجمع علی شکلٍ واحد

برخی کلمات مفرد ، مثنی و جمعشان یکسان است . مانند : فُلک به معنی کشتی ها و کشتی .

مفرد مانندِ { الفُلکُ المَشحون } . جمع مانند « الفُلکُ الّتی تَجْـری فی البحر . »


[1] مفردش إناء است .

[2] هر جمعِ منتهی به الفی که بعد از آن الف دو یا سه حرف بیاید ؛ منتهی الجُموع نامیده می شود . مانندِ : دَراهِم ، دَنانیر و دارای چند وزن است . « أفاعِل » مانندِ : أکابِر/ أفاضِل / آصابِع / أنامِل . « أفاعیل » مانندِ : « أسالیب » . « تَفاعِـل » مانند : « تَجارِب » . « تَفاعیل » مانندِ : « تَفاسیر ، تَقاسیم » . «فَعالِل » مانندِ : « دَراهِم » . « فَعالیل » مانندِ : « قَنادیل » . « مَفاعِل » مانندِ : « مَـعابِد » . « مَفاعیل » مانندِ : « مَصابیح » . « فَواعِل » مانندِ : « جَوائز» . « فَـواعیل » مانندِ : « طَواحین » . « فَـعائل » مانند : « رَسائل » . « فَیاعِل » مانندِ « صَیارِف » . « فَیاعیل » مانندِ : « دَیاجیر » . « فَعالیّ » مانندِ : «کَراسیّ » . « فَعالَـی » مانندِ : « عَـذارَی‌ » . « فُـعالَـی » مانندِ : « سُکارَی » و ...