إعراب و بناء (معرب و مبنی بودن):
فعل یا معرب است یا مبنی.
تعریف:
فعل معرب، فعلی است که در حالات مختلف اعراب، آخر آن تغییر کند. مانند: یَدْرُسُ
فعل مبنی، فعلی است که در حالات مختلف اعراب، آخر آن هیچگونه تغییری نداشته باشد. مانند: اُدْرُسْ.
توضیح: از میان افعال، تنها فعل مضارع، معرب است و فعل ماضی و امر مبنی می باشند.
نکته: فعل مضارع که معرب است، در دو صورت مبنی می شود:
1) هرگاه نون جمع مونث به آخر آن افزوده شود (صیغه های 6 و 12) که در این صورت مبنی بر سکون خواهد بود. (حرکت لام الفعل ملاک است) مانند: یَدْرُسْنَ – تَدْرُسْنَ.
2) هرگاه نون تأکید مباشر (بدون فاصله) به آخر آن افزوده شود (به لام الفعل) مانند: یذهَبَنَّ (یَذْهَبُ + نَّ).
توضیح بیشتر مطالب فوق مربوط به بخش نحو است که بعداً به تفصیل خواهد آمد.
فعل از نظر التزام و تعدی (لازم و متعدی)
فعل از نظر نیاز به مفعول دو نوع است: لازم و متعدی.
الف) فعل لازم: فعلی است که معنای آن با فاعل تمام شده و نیاز به مفعول ندارد. مانند (جاءَ) در جمله: جاءَ سعیدٌ.
نکته: افعالی که بر معانی زیر دلالت دارند لازم هستند:
1- سرشت: حَسُنَ (نیکو شد) 6- زینت: غیدَ (متناسب شد)
2- حرکت: ذَهَبَ (رفت) 7- نظافت: طَهُرَ (پاک شد)
3- رنگ: دَکِنَ (تاریک شد) 8- ناپاکی: قَذِرَ (پلید شد)
4- عیب: اِعْوَجّ (کج شد) 9- حالات نفسانی: غَضِبَ (خشمگین شد)
5- شکل: طالَ (دراز شد)
نکته: افعالی که بر وزنهای: إنفعلَ، تفَعْلَل, إفعَلّ، إفعَنْللَ، إفعالّ می آیند لازم هستند و نیز افعالی که بر وزنهای تَفَعّلَ، تفاعَلَ، إفْتَعَلَ می آیند در بسیاری موارد لازم هستند.
ب) فعل متعدی: فعلی است که علاوه بر فاعل به مفعول هم نیاز دارد مانند: خلقَ در آیه شریفه: خلقَ الانسانَ مِنْ علَق.
راههای متعدی کردن فعل لازم:
فعل لازم را به دو طریق می توان متعدی کرد:
1) بردن به باب افعال یا تفعیل مانند: جلسَ سعیدٌ (که لازم است) و وقتیکه به باب افعال برود متعدی می گردد: أجْلَسَ سعیدٌ صدیقَهُ / فَرِحَ التلمیذُ: فرَّحَ التلمیذُ المعلمَ.
2) بوسیله حروف جر: ذهبَ علیٌ (لازم است) ذهبَ علیٌ بصدیقِهِ (متعدی است).