مشتقات

مشتقات : 1- اسم فاعل
اسم فاعل به دو صورت مجرد و مزید ساخته می شود ؛
ااسم فاعل مجرد از فعل ثلاثی مجرد بر وزن « فاعِل » ساخته میشود به عنوان مثال از فعل « نصر ، ینصر » می شود « ناصر » ، از فعل « حمد ، یحمد » می شود « حامد »
اسم فاعل مزید از فعل ثلاثی مزید و رباعی بدین شیوه ساخته میشود :
1- حرف مضارعة را از اول اولین صیغه ی فعل مورد نظر حذف می کنیم و بجای آن میم مضموم « مُ » می گذاریم .
2- دومین حرف اصلی از آخر را مکسور میکنیم و ضمه ی آخر فعل را برمی داریم .
مثال : از فعل « استخرجَ » که ثلاثی مزید باب استفعال است اولین صیغه ی مضارع آن « یستخرج » است که حرف مضارعة « ی » را از اول آن حذف می کنیم و بجایش « مُ » قرار می دهیم سپس دومین حرف اصلی از آخر را که « ر » می باشد کسره می دهیم پس اسم فاعل در اینجا « مُستخرِج » است.
نکته : اسم فاعل با اضافه شدن « ة » به آخر آن مونث می گردد و مانند سایر اسم ها به صورت مثنی وجمع نیز کابرد دارد .

- اسم مفعول
اسم مفعول از ثلاثی مجرد بر وزن « مفعول » ساخته می شود به عنوان مثال از فعل « نصر – ینصر » اسم مفعول « مَنصور » می باشد .
اما از ثلاثی مزید و رباعی چیزی شبیه اسم فاعل مزید است یعنی اینکه :
1-حرف مضارعة را از ابتدای اولین صیغه ی فعل مورد نظر حذف و بجای آن میم مضموم « مُ » می گذاریم .
2-دومین حرف اصلی را از آخر مفتوح می کنیم .
مثال : از « استخرج » که اولین صیغه ی مضارعش « یستخرج » می باشد ابتدا حرف « ی » را از اولش حذف وبجایش « مُ » می گذاریم سپس دومین حرف اصلی از آخر را که « ر » می باشد فتحه می دهیم ، بدین ترتیب اسم مفعول آن « مُستخرَج » ساخته شد .
4 و 3 – اسم زمان اسم مکان
اسم زمان و اسم مکان از ثلاثی مجرد بر وزن « مَفعَل » و « مَفعِل » ساخته می شود به عنوان مثال از « عبد ، یعبد » اسم زمان و اسم مکان « مَعبَد » به معنای موقع و زمان عبادت یا به معنای جا و مکان عبادت است ، از « جلس ، یجلس » اسم زمان و اسم مکان « مَجلِس » به معنای موقع و زمان نشستن یا به معنای جا و مکان نشستن است .
اما از غیر ثلاثی مجرد همانند اسم مفعول مزید ساخته می شود و راه تشخیص آن معنای آن با توجه به جمله بکار گرفته است . پس اسم زمان یا مکان از « استخرج » می شود « مُستخرَج »به معنای موقع و زمان استخراج یا به معنای جا و مکان استخراج .
توجه : راه تشخیص اسم زمان از اسم مکان فقط معنی آن در جمله است .
 

5 – صفت مشبهة
این اسم دلالت بر ثبوت و دوام صفت یا حالتی دارد و با صفت مطلق یا ساده در زبان فارسی برابری می کند . لازم به ذکر است که این نوع مشتق فقط از فعل لازم ساخته می شود .
اما پر کابردترین وزن های صفت مشبهة :
1- فَعیل = عَلیم ، حَکیم ،جدید ، شریف ، کبیر ، ضخیم ، حمید ، …
2- فَعل = صَعب ، سَهل ، ضَخم ، عَذب ، شَیخ ، …
3- فَعِل =خَشِن ، فَرِح ، فَطِن ، فَهِم ، …
4- فَعلان = عَطشان ، جَوعان ، کَسلان ، غَضبان ، ظَمآن ، …
5- فَعول = رَسول ، وَقور ، فَطور ، …
6- فَعَل = حَسَن ، صَمَد ، …
7- أفعَل – فَعلاء = أحمَر – حَمراء ، أسوَد – سَوداء ، أبیَض – بَیضاء ، أخضَر – خَضراء ، أعوَج –

عَوجاء ، أعوَر – عَوراء ، أحمَق – حَمقاء ، …( هر گاه صفت بر رنگ و عیب دلالت داشته باشد مذکر بر

وزن « أفعَل » و مونث بر وزن « فَعلاء » می آید .)
6 – اسم مبالغه صفت هایی هستند به معنای اسم فاعل ( کننده کار یا دارنده حالت ) که زیادتی صفت را می رسانند .
مثال : « کاذب » اسم فاعل : دروغگو اما « کَذّاب » اسم مبالغه : بسیار دروغگو
مشهورترین وزن های اسم مبالغه :
1- « فَعّال » مانند « غفّار» : بسیار آمرزنده ، « رزّاق »: بسیار روزی رسان
2- « فَعّالة » مانند « علّامة » : بسیار دانا ، « فهّامة » :بسیار دانا
نکته : فعل های متعدی یا فعل های دو وجهی ( لازم _ متعدی ) ساخته می شود . 

7 – اسم تفضیل
اسمی است که برتری کسی یا چیزی را بر یک یا چند موصوف دیگر بیان می کند . اسم تفضیل

با صفت تفضیلی « تر » و صفت عالی « ترین » فارسی مطابقت دارد .
اسم تفضیل از فعل ثلاثی مجرد ساخته می شود ، مذکر و مونث آن وزن جداگانه دارد .
مذکر « أفعَل » مثلا از فعل « حَسُنَ ، یَحسُنُ » می شود « أحسَن » : نیکوتر ، نیکو ترین
مونث « فُعلی » مثلا از فعل « حَسُنَ ، یَحسُنُ » می شود « حُسنی » : نیکوتر ، نیکو ترین
نکته : اگر در جمله پس از اسم تفضیل حرف « مِن » بیاید اسم تفضیل به صفت تفضیلی « تر»

فارسی ترجمه می شود ، در غیر این حالت ، آن به صفت عالی « ترین » ترجمه می گردد .
مثال : « أنا أقدَرُ مِنک . »: من از تو تواناترم . « أنا أقدَرُ رجالٍ . »: من تواناترین مرد هستم
 ۸-اسم آلت

اسم آلت که به آلت دالّ است       مِفعَل و مِفعَلَة و مِفعال است