تجزیه حروف

تجزیه حروف
در تجزیه حروف باید این سه ویژگی را مشخص نمود: نوع حروف، عامل یا غیر عامل بودن و نوع بناء.
انواع حروف را در دو دسته عامل و غیر عامل بررسی می نماییم:
1- حروف عامل
تعریف: حروفی هستند که عملی و تغییری را از حیث اعراب (رفع و نصب و جر و جزم) در کلمه یا جمله ما بعد خود انجام می دهند.
حروف عامل دارای انواع مختلفی به قرار زیر می باشند:
الف) حروف جر: حروفی هستند که تنها پیش از اسمها آمده و باعث جر (کسره یا تنوین جر -ِ،-ٍ) آنها می گردند مانند: واللهُ علی کلِّشیءٍ قدیرٌ.
حروف جر عبارتند از: مِنْ، باء، تاء، کاف، لام، واو، خلا، عدا، مُذْ، مُنْذُ، رُبَّ، حتّی، الی، فی، عنْ، علی، حاشا.

ب) حروف نصب: حروفی هستند که قبل از فعل مضارع آمده و باعث نصب آن می شوند مانند: فَعسی أنْ یأتیَ اللهُ بالفتحِ.
حروف نصب عبارتند از: أنْ، لَنْ، کَی، إذَن.
توجه: دو حرف (لـِ) و (حتّی) از حروف جر هستند، اما هرگاه پیش از فعل بیایند به عنوان عامل نصب عمل می کنند. (البته در حقیقت، عامل نصب وجود أنْ مستتر بین آن حرف و فعل مابعد می باشد) مانند: لَنْ تنالوا البرَّ حتّی تنفِقوا مما تحبون. (حتّی أنْ تنفقوا)
ج) حروف جزم: حروفی هستند که پیش از فعل آمده و باعث جزم آنها می شوند مانند: لم یَلِدْ.
حروف جزم عبارتند از: لَمْ، لَمّا، لام امر، لای نهی، إنْ شرطیه.
توجه: علاوه بر حروف فوق، 9 اسم دیگر هست که به عنوان عامل جزم عمل می کنند. این اسمها عبارتند از: مَنْ، ما، مهما، أیّ، حیثما، إذما، متی، أینما، أنّی.
مثال: مَنْ یجتَهِدْ یصِلْ الی مایرید.
د) حروف مشبهه بالفعل: حروفی هستند که در ابتدای جملات اسمیه قرار گرفته و باعث نصب مبتدا به عنوان اسم خود و رفع خبر به عنوان خبر خود می شوند مانند: إنّ اللهَ سمیعٌ علیمٌ.
حروف مشبهه بالفعل عبارتند از: إنَّ، أنَّ، کأنَّ، لکنَّ، لَیْتَ، لَعَلّ.
هـ) حروف شبیه به لیس (ما، لا، إنّ, لاتَ): حروفی هستند که مانند لیس عمل می کنند. یعنی اسم را مرفوع و خبر را منصوب میکنند مانند: لا شُجاعُ کاذباً.
و) لای نفی جنس: لای نافیه ای است که بر سر مبتدا و خبر می آید و مانند حروف مشبهه بالفعل عمل می کند مانند: لا بلیّةَ أصعَبُ منَ الجهلِ.
ز) حروف استثناء: حروفی هستند که در جمله استثناء بکار رفته و برای خارج کردن مستثنی منه بکار برده می شوند مانند: لا یَمَسُّهُ إلا المطهَّرونَ.
حروف استثناء عبارتند از: إلا، عدا، خلا، حاشا، غیر، سوی.
ح) حروف ندا: حروفی هستند که برای صدا زدن شخصی یا چیزی از آنها استفاده می شود مانند: یا اللهُ.
حروف ندا عبارتند از: أ، أی، أیا، هیا، یا، آ، وا.

2- حروف غیر عامل
الف) حرف تعریف (ال) که باعث معرفه شدن اسم نکره می گردد مانند: جاء التلمیذُ.
ب) حروف عطف: حروفی هستند که برای پیوند دادن بین دو کلمه یا دو عبارت یا دو جمله که از نظر قواعد نحوی مشابهند میان آنها واقع می شوند.
این حروف عبارتند از: واو، فاء، ثمّ، أو، أم، لکنْ، بَل، لا.
ج) حرف خطاب: (ک) در ذلک.
د) حروف تحقیق و تقلیل: (قد) اگر پیش از فعل ماضی بیاید، تحقیقیه است و اگر پیش از مضارع بیاید تقلیلیه می باشد مانند: قد أفلحَ المؤمنونَ (تحقیقیه) / قدْ یَصدِقُ الکَذوب (تقلیلیه).
هـ) حروف استقبال: سین (برای آینده نزدیک) و سوف (برای آینده دور) مانند: وسیعلمُ الذین ظلموا أیّ منقلبٍ ینقلِبونَ / سوفَ یعلمونَ.
و) حرف رَدْع (بازداشتن): کلاّ. مانند: کلاّ بل لا تکرمون الیتیم.
ز) حروف استفهام: (أ) که بر دو جمله فعلیه و اسمیه وارد می شود چه در نفی و چه در اثبات مانند: ألمَ تعلَمْ؟ / أصلاتُکَ تأمرُکَ أنْ نترُکَ ما یعبُدُ آباؤنا؟
(هل) که بر جمله مثبت وارد می شود مانند: فهل أنتم مُنتَهون؟
ح) حروف تنبیه: حروفی هستند که برای هشدار دادن و آگاه نمودن بکار برده می شوند.
حروف تنبیه عبارتند از: أما، ألا که فقط بر جمله وارد می شوند: ألا إنّهم هم السفهاء.
ها: ها أنتم هؤلاء جادلتم.
ط) لام ابتداء: که برای تأکید بکار می رود: لعلیٌّ تلمیذٌ / إنهُ لَغفورٌ رحیمٌ.
ی) حروف تخصیص:
(هلاّ) که تنها با جمله فعلیه می آید: هلا تستغفرُ الله (با فعل ماضی به معنی سرزنش عمل گذشته و با فعل مضارع به معنی شدت و طلب می باشد).
(أما، ألاّ) که برای خواهش بکار می رود: ألاّ تزورنی.
(أولا، لَوْما) که بر ممتنع بودن مضمون جمله دوم به خاطر وقوع مفهوم جمله اول دلالت می کند مانند: لولا علیٌ لهلکَ عمَر.
ک) حروف نفی:
لا: أکثرُهم لا یعقِلون.
ما: و ما قَتلوهُ یقیناً.
إنْ: (گاهی معی نفی دارد که در اینصورت جزم نمی دهد) مانند: إنْ قامَ علیٌّ (علی نایستاد).
ل) حرف تصدیق: نعم، بلی، إی، أجل مانند: قالوا بلی.
م) نون تأکید: نونی است که بر افعال مضارع، نفی، نهی، جحد، استفهام، امر حاضر جهت تأکید ملحق می شود.
نون تأکید دو نوع است: خفیفه (نْ) مانند: یَعْمَلَنْ و ثقیله (نَّ) مانند یَعْمَلَنَّ.
نکات:
حروف جر، ندا، استثناء، مشبهة بالفعل, تنبیه, تعریف, خطاب … مختص به اسم و حروف جازمه, ناصبه, تخصیص, توقع, استقبال، ردع، نون تأکید… مختص به فعل،و حروف عطف، استفهام، نفی، تصدیق، لام تأکید… مشترک بین اسم و فعل هستند.

ایّ، أنْ حروف تفسیر می باشند و مشترک بین اسم و فعل هستند. مانند: ونادَیناهُ أنْ یا ابراهیم / تابَ، أی: رَجَع.

أمّا، إمّا حروف تفصیل بوده و مختص اسم می باشند مانند: إنّا هدَیْناهُ السبیلَ إمّا شاکراً و إمّا کفوراً.

نوع بناء
با توجه به حرکت آخر حروف، نوع بناء آنها را می توان شناخت.
همانطور که میدانید، چهار نوع اعراب (رفع، نصب، جر، جزم) وجود دارد که حروف مبنی بر آنها می باشند. یعنی برخی از حروف مبنی بر ضمه و برخی مبنی بر فتحه و برخی مبنی بر کسره و برخی دیگر مبنی بر سکون هستند مانند:
حیثُ: مبنی بر ضمه.
ثمَّ: مبنی بر فتحه.
لـِ: مبنی بر کسره.
مِنْ: مبنی بر سکون.